Samenvatting
Loyaliteit is de basis van mantelzorg. Kan je bij mantelzorg ook loyaal zijn aan jezelf? Gezonde en ongezonde vormen van loyaliteit. Horizontale en verticale loyaliteit.
Zonder loyaliteit geen mantelzorg
Wat is loyaliteit eigenlijk?
Kan je te loyaal zijn?
Mantelzorg volhouden door aan jezelf loyaal te zijn
Lees meer
Mantelzorg is gebaseerd op loyaliteit
Loyaliteit betekent ’trouw zijn aan een verplichting of verbintenis’ en gaat over bij elkaar horen, er voor elkaar zijn en saamhorigheid. Loyaliteit houdt ons bij elkaar en verbindt generaties. Ouders en kinderen zijn verbonden door existentiële loyaliteit, doordat het kind het leven heeft gekregen van de ouders. Loyaliteit kan versterkt worden door alles wat de ouder doet voor het kind of het kind voor de ouder. Het is een niet te ontkennen, onverbrekelijke band over fysieke, geografische en psychologische scheidingen heen. Loyaliteit is een fundamentele kracht bij de vorming van de identiteit en geeft je het recht om lid te zijn van jouw familie, en zorgt dat je deze in ere houdt.
Als mantelzorger loyaal aan jezelf zijn
In langdurige of intensieve mantelzorg ligt uitputting op de loer. Om dit te voorkomen is het essentieel dat je naast je loyaliteit aan je naaste ook loyaal aan jezelf bent, dat je weet wat je behoeften zijn, waar je grenzen liggen, wat je wel en niet aan kan. Ik hoor van veel mantelzorgers dat ze allergisch zijn voor de goedbedoelde tip van omstanders: ‘Goed voor jezelf zorgen he!’. Want dat klinkt simpeler dan het in de dagelijkse praktijk is. Het is behulpzaam als mensen uit je omgeving loyaal zijn aan jou door iets praktisch aan te bieden zoals oppas, vervoer, een pannetje soep.
Verticale loyaliteit
Verticale loyaliteit speelt tussen elkaar opvolgende generaties, waarbij er een asymmetrische, onomkeerbare relatie tussen ouder en kind is. In verticale loyaliteitsrelaties, zoals een ouder-kindrelatie, leiden ongelijke rollen tot ongelijke uitwisseling van verdiensten. Ouders zorgen in principe voor hun kinderen. Een ouder-kindrelatie is qua plek onomkeerbaar. Maar qua taak, qua verantwoordelijkheid kan dit wel omdraaien. Denk bijvoorbeeld aan mantelzorgers van ouders die dementerend zijn of psychische klachten hebben.
Horizontale loyaliteit
Horizontale loyaliteit komt voor in relaties waarin de betrokkenen op voet van gelijkheid staan en waar wederzijdse rechten en plichten ontstaan. Bijvoorbeeld in partner- of vriendschapsrelaties, tussen broers en zussen of collega’s. De verdiensten zijn omkeerbaar: geven en nemen is in balans. Als de uitwisseling van geven en nemen niet gerespecteerd wordt, ontstaat disbalans en relationele onrechtvaardigheid. Deze loyaliteit kan tijdelijk zijn en stopt als de relatie tussen partners, vrienden of collega’s beëindigd wordt.
Gezonde verticale loyaliteit is de basis voor gezonde horizontale loyaliteit.
Als een zoon de plek van de vader of een dochter de plek van de moeder inneemt, geeft dit spanning, omdat de ordening verstoord wordt. Kinderen zetten deze stap niet bewust. Het gebeurt, omdat de plek niet bezet is, de ouder afwezig of overleden is, of de eigen plek niet inneemt. (lees meer in de blog over parentificatie)
Tijdelijke of blijvende loyaliteit
De relaties tussen familieleden zijn blijvend en existentieel en kunnen horizontaal of verticaal zijn.
De relatie tussen professionals en zorgbehoevenden is horizontaal: tijdelijk, werkgerelateerd en min of meer gekozen. De verantwoordelijkheid kan in deze relatie wel verticaal zijn.
Conflicten tussen verticale en horizontale loyaliteiten zijn niet te vermijden. Steeds weer staan we voor de uitdaging om de balans te laten bewegen en een acceptabel evenwicht te vinden in geven en nemen, vertrouwen, verplichtingen, voorwaarden en verantwoordelijkheden.
Vervormingen van loyaliteit
In bepaalde situaties kan loyaliteit ongezonde vormen aannemen. Hoe langer en hoe heftiger dit speelt, hoe ongezonder het wordt. Door de vaak sterke betrokkenheid ligt voor mantelzorgers bestaat het risico op loyaliteitsvervorming. Het afhankelijk zijn van de ander kan een extra duit in het zakje doen. Om zicht te krijgen op vervormingen van loyaliteit ga ik in op gespleten, negatieve, onzichtbare en overdreven loyaliteit.
Gespleten loyaliteit
Kinderen – van welke leeftijd ook- worden soms gedwongen om te kiezen tussen vader en moeder. Er wordt een emotioneel beroep op een kind gedaan. Het kind probeert te verbinden en aan beide ouders loyaal te zijn. De keuze voor de een betekent een keuze tegen de ander, een onmogelijke keuze. Het kind ervaart een pijnlijke scheur, een innerlijk conflict en gaat als diplomaat bemiddelen of sluit coalities of kan als ‘oplossing’ een onverschillige houding aannemen. Ook bij een echtscheiding kan een emotioneel beroep op kinderen worden gedaan.
Negatieve loyaliteit
Als de zwaarte van ouders op de schouders van een kind terechtkomt, is het later soms lastig om gelukkig, gezond of succesvol te zijn. Door niet in volle potentie te leven, blijft iemand trouw aan zijn ouders. Op de diepere laag kan iemand boos zijn, omdat het eigen geluk wordt opgegeven.
Onzichtbare loyaliteit
Bij onzichtbare loyaliteit of uitsluiting wordt de loyaliteit miskend of gaat ondergronds. Dit maakt onvrij of verhindert wederkerigheid. Onzichtbare loyaliteit kan ook loyaliteitsconflicten in andere relaties veroorzaken. Als er in een familiesysteem iemand, een geheim of trauma is waar nooit over wordt gesproken, worden loyaliteiten onzichtbaar. Deze heimelijke loyaliteit voor bijvoorbeeld een halfbroer, lhbti’er of familielid in de gevangenis of psychiatrie, moet verborgen blijven en kan beklemmend zijn.
Overdreven loyaliteit of parentificatie
Bij overdreven loyaliteit of parentificatie is een kind geneigd om een grote verantwoordelijkheid op zich te nemen en de rol van een of beide ouders over te nemen of zich met hen te identificeren. Het kind weet niet goed om te gaan met het verschil tussen groot en klein. Overdreven loyaliteit leidt tot afbraak van autonomie. Als je deze vorm van loyaliteit herkent, heb je waarschijnlijk een grote gevoeligheid ontwikkeld voor hoe het met een ander is, stel je hoge eisen aan jezelf en identificeer je je gemakkelijk met anderen. Je voelt je onschuldig als je zwaar torst, zorgt, regelt en hard werkt. Hulp vragen ligt niet in je aard en je schaamt je als je iets niet klaarspeelt. Deze kenmerken passen exact in het profiel van veel mantelzorgers en zorgprofessionals. Daarom licht ik het parentificatiemechanisme uitgebreid toe, in de hoop dat parentificatie voorkomen of verminderd wordt. Als je je kwaliteiten, zoals het dragen van verantwoordelijkheid, combineert met zelfzorg en steun, en accepteert dat je de pijn en last van een ander niet kan overnemen, zal je scherper jouw koers varen, zonder te verzuipen. Zorgen kost je minder moeite en geeft meer plezier. In woelige baren blijf je door je lichtheid drijven. (lees meer in de blog over parentificatie en mantelzorg)
Lees mijn boek Een bron van zorg. Compassievol zorgen in familieverband. Erkenning voor mantelzorgers en professionals.