Samenvatting
Schaamte en schuld zijn zinvolle emoties en helpen in liefdevolle relaties met onszelf en anderen.
De zin van schaamte en schuld
We hebben de zachte ogen van de ander nodig om met nieuwe ogen naar onszelf te kijken.
Schaamte gaat over wie we zijn. Schuld focust op wat we doen, op schadelijk gedrag naar de ander. Schaamte en schuld kennen we allemaal. Het zijn zowel lastige als nuttige emoties, die evolutionair gezien later zijn ontstaan dan de vier primaire basisemoties: blij, boos, bang en bedroefd. Omdat deze gevoelens lastig zijn hebben we de neiging om ze te ontwijken. Toch zijn ze bijzonder nuttig.
Schaamte en schuld zijn relatie thema’s
Om als mens te kunnen overleven en veilig te zijn is het noodzakelijk om deel uit te maken van een gemeenschap. Schaamte is hierbij bijzonder nuttig. Schaamte beschermt tegen uitwassen en asociaal gedrag. Bij schaamte speelt namelijk het beeld dat ander van jou heeft. Vanuit het verlangen ok te zijn in de ogen van de ander. Je zou ook kunnen zeggen in de ogen van de grote ander, van dat wat groter is dan wij. Schaamte geeft nederigheid en besef van onze menselijke maat. We zijn een druppel in de oceaan. Hoe belangrijk we onszelf soms ook vinden, of hoe dik onze maatschappelijke functie ook is. Schaamte relativeert ons ego.
Schaamte is bij uitstek een relatiethema. Wie ben je, wie zou je kunnen zijn of worden? Wat wil je verhullen en wat durf je te onthullen? Heb je de moed om kwetsbaar te zijn en je pijnpunten en onvolmaaktheden te tonen? Schaamte raakt de verbinding met jezelf en de ander. Werken met schaamte is werken met schaduw. Als je je schaduw en licht integreert ben je heel en compleet.
Schaamte toelaten vraagt een bedding van vertrouwen
Als je uit een oude gewoonte of vast patroon wilt stappen, ervaar je in meer of mindere mate schaamte of schuld. Het voelt ongemakkelijk iets anders te doen dan wat je als kind hebt geleerd en jarenlang gewend bent, omdat je het idee hebt dat je dan niet loyaal meer bent aan je ouders. Als persoonlijk voorbeeld noem ik de polen ‘hard werken’ en ‘kalm aan doen’. Hard werken heb ik met de moederborst ingezogen. Als ik ‘t kalm aan deed, liep ik tegen mijn schaamte- en schuldgevoel op. Ook al was het onwennig, door vaak te oefenen om tussen de twee polen te schakelen, is rust nemen me uiteindelijk vertrouwd geraakt en zijn schaamte en schuld verminderd. Er is meer flexibiliteit ontstaan en ik kan nu per situatie kiezen of ik hard werk of het eens rustig van een afstandje bekijk. Het kennen van beide polen geeft vrijheid en heelheid.
Schaamte toelaten, vraagt een liefdevolle bedding van veiligheid en vertrouwen. Zoals bij een betrouwbare ouder, vriend, partner of begeleider. Er zijn twee vormen van schaamte. Gezonde schaamte: de eerbied voor het grote geheim van het leven. Het besef van onze naaktheid en kwetsbaarheid. Dit leidt tot nederigheid en gedeelde menselijkheid. We zijn van de menselijke maat. Het geeft de kans op zelfonderzoek en een blik op onze eigen verantwoordelijkheid. Gezonde schaamte is verbonden met bewustzijn en intimiteit in het contact. We hebben de zachte ogen van de ander nodig om met nieuwe ogen naar onszelf te kijken. Vergiftigende schaamte: het gevoel van miskenning. Een te grote schaamte is ongezond en kan onze identiteit en heelheid beschadigen. Hierbij kan het gaan om negatieve oordelen over het lichaam, gedrag, familiegeschiedenis of de littekens en kwetsuren van ons leven. Deze vorm van schaamte maakt eenzaam. Het is een krampachtige waarheid vanuit het eigen denkkader. Het veroorzaakt een uitsluiten van risico’s, waardoor bijvoorbeeld intimiteit wordt vermeden. Het geeft vervreemding van onszelf.
Schaamte kan verbonden zijn met verraad: we zijn verraden door onszelf of via de als het ware ingeslikte ogen van de ander (bijvoorbeeld van een kritische ouder). Dit kan de neiging geven tot vermijden of onszelf kleiner maken dan we zijn. We zetten dan ons licht onder de korenmaat.
Bij mensen met veel schaamte ervaring wordt het gevaarsysteem sneller getriggerd. Zie voor het gevaar- jaag en herstelsysteem de blog emotieregulatie en compassie.
Als we hoge eisen aan onszelf stellen is er angst om tekort te schieten, en om niet geaccepteerd te worden. Hoe groter afstand tussen onszelf en ons ideale zelf: hoe makkelijker we ons schamen.
Als we het negatieve beeld van de ander over ons overnemen, kan schaamte naar binnen slaan. Schaamte wordt dan geïnternaliseerd. We doen er nog een schepje bovenop: we bekritiseren en kleineren onszelf. We vallen onszelf aan. Het gaat over het zijn: ik ben slecht.
Vooral bij jonge, afhankelijke en kwetsbare kinderen is dit destructief. Heftige schaamtevolle herinneringen hebben een gelijke impact als traumatische herinneringen. Ze geven dezelfde stress en fysieke verschijnselen.
Schuld betekent verantwoording nemen voor ons gedrag
Schuld is evolutionair later ontstaan dan schaamte, toen niet alleen zorg krijgen maar ook zorg geven steeds belangrijker werd. Schuld gaat over het beeld dat ik van de ander heb. Schuld is gekoppeld aan empathie, aan invoelend vermogen. Wat heb ik de ander aan gedaan? Schuld heeft impact op de ander. We staan bij iemand in de schuld. We hebben iets af te betalen, te herstellen. Het gaat om verantwoordelijkheidsbesef. Hoe kan ik het goedmaken?
Schuld focust op wat we doen, op schadelijk gedrag naar de ander. Schaamte gaat over wie we zijn. Schuld is een nuttige emotie als deze is ingebed in zorgzame mentaliteit en kan helpen om sociale relaties te herstellen.
Het is geen nuttige emotie als we ons schuldig voelen voor dingen waar we niet verantwoordelijk voor zijn, die buiten onze invloedsfeer liggen. Het is verhelderend om onderscheid te maken tussen waar we wel en geen verantwoording dragen. Schuld wordt destructief als deze het emotie gevaarsysteem in sterke mate triggert.
Het verschil tussen schaamte en schuld
Schaamte is naar binnen gericht en geeft dissociatie. De aandacht is gericht naar beschadiging van reputatie en zelfschade. Het gaat over ik –ik. Ook the dark shadow of the mind genoemd.
Er ontstaat geen empathie. Er is geen sprake van goedmaken of het repareren van de relatie.
Gevoelens: paralyse, angst, verwarring, leegte, boosheid naar jezelf gericht
Gedachten: over jezelf: negatieve oordelen
Gedrag: gedwee, gelaten, onderdanig, opluchting, ontsnappen, verontschuldigen, ontkennen, vermijdend, verplaatsend, zelfschade.
Schuld is naar buiten gericht, de aandacht naar de lijdende of gekwetste ander. De focus ligt op je gedrag: op wat je hebt gedaan.
Gevoelens: spijt, verdriet, wroeging, berouw
Gedachten: aan de ander, sympathie, empathie
Gedrag: gefocust op excuus, verontschuldiging, reparatie, compensatie, vergoeding.
De relatie tussen schuld en schaamte
Als je geleerd hebt bang te zijn voor je fouten, wordt schadelijk gedrag naar de ander schaamtevol gedrag. ‘Ik ben slecht’ in plaats van’ ik maak een fout, die ik kan herstellen.’ Een fout is dan niet iets om van te leren, maar wordt gebruikt als bewijs dat je niet deugt. Kleine fouten worden opgeblazen. Zelfkritiek kan zich dan vergroten tot zelfhaat. De innerlijke pestkop wordt gevoed en versterkt. (Zelf)compassie helpt om je innerlijke helper te versterken en goed voor jezelf te zorgen.
Wil je liefdevol en moedig met schaamte en schuld omgaan? Dan is het ontwikkelen van compassie een aanrader.
Neem bijvoorbeeld deel aan een training zelfcompassie of lees de boeken van Frits Koster & Erik van den Brink, Christopher Germer of Brené Brown.
Wil je je als zorgverlener of mantelzorger verdiepen in schaamte, schuld en compassie? Lees dan mijn boek Een bron van zorg.